નવી દિલ્હીઃ દેશમાં અત્યારે એક મુદ્દો ટૉક ઓફ ધ ટાઉન બન્યો છે. હાલમાં જ જી20 સમિટની આમંત્રણ પત્રિકા સામે આવી હતી, જેમાં પહેલીવાર કોઇ સરકારે દેશના નામને લઇને અલગ રીતે પત્રિકા છપાવી છે. આ પત્રિકામાં પ્રેસિડેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયાની જગ્યાએ પ્રેસિડેન્ટ ઓફ ભારત લખવામાં આવ્યુ છે. આ મુદ્દાને લઇને હવે દેશમાં વિવાદ પણ ઉઠી રહ્યો છે. અત્યાર સુધી આપણે દેશને ‘ભારત’ અને ‘ભારત’ એમ બન્ને નામથી બોલાવતા હતા. પરંતુ આ પત્રિકા સામે આવ્યા બાદ લોકો માની રહ્યાં છે કે, દેશનું નામ બદલાઇ જશે. શું હવે તે માત્ર ‘ભારત’ જ રહેશે ? અને ‘ભારત’ દૂર થશે ? ચર્ચા છે કે સંસદના વિશેષ સત્રમાં મોદી સરકાર બંધારણમાંથી ‘ભારત’ શબ્દને હટાવવાનો પ્રસ્તાવ લાવી શકે છે.
ખરેખરમાં, મોદી સરકારે 18 થી 22 સપ્ટેમ્બર સુધી સંસદનું વિશેષ સત્ર બોલાવ્યું છે. આ સત્ર અંગે હજુ કંઈ સ્પષ્ટ નથી, પરંતુ ચર્ચા છે કે આ સત્રમાં મોદી સરકાર દેશનું નામ માત્ર ‘ભારત’ અને ‘ભારત’ શબ્દ હટાવવાનું બિલ લાવી શકે છે.
આ બધાની વચ્ચે હવે આ ચર્ચાને પણ બળ મળે છે કારણ કે રાષ્ટ્રપતિ દ્વારા G-20 સમિટ માટે રાજ્યોના વડાઓને મોકલવામાં આવેલા આમંત્રણ પર ‘પ્રેસિડેન્ટ ઓફ ભારત’ લખેલું છે. જ્યારે અત્યાર સુધી ‘પ્રેસિડેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા’ લખવામાં આવતું હતું.
એટલું જ નહીં, રાષ્ટ્રીય સ્વયંસેવક સંઘ (RSS)ના વડા મોહન ભાગવતે પણ સોમવારે કહ્યું હતું કે લોકોએ ‘ઇન્ડિયા’ને બદલે ‘ભારત’ બોલવું જોઈએ. ભાગવતે કહ્યું હતું કે, આપણા દેશનું નામ સદીઓથી ભારત રહ્યું છે. ભાષા ગમે તે હોય, નામ એક જ રહે છે. આપણો દેશ ભારત છે અને આપણે ‘ઇન્ડિયા’ શબ્દનો ઉપયોગ બંધ કરવો પડશે. આપણે આપણા દેશને ભારત કહેવાનો છે અને બીજાને પણ સમજાવવો પડશે.
ઇન્ડિયા કે ભારત ?
આપણા દેશના બે નામ છે. પ્રથમ- ઇન્ડિયા અને બીજુ- ભારત. ભારતીય બંધારણની પ્રસ્તાવનામાં લખ્યું છે, ‘ઇન્ડિયા એ ભારત’. મતલબ કે દેશના બે નામ છે. આપણે ‘ભારત સરકાર’ પણ કહીએ છીએ અને ‘ગવર્મેન્ટ ઓફ ઇન્ડિયા’ પણ કહીએ છીએ.
અંગ્રેજીમાં ‘ભારત’ અને ‘ઇન્ડિયા’ બંને વપરાય છે. ‘ઇન્ડિયા’ હિન્દીમાં પણ લખાય છે.
બે નામ કઇ રીતે પડ્યાં ?
1947 માં જ્યારે સ્વતંત્રતા મળી, ત્યારે ભારતનું બંધારણ બનાવવા માટે બંધારણ સભાની રચના કરવામાં આવી. જ્યારે બંધારણ સભાએ ડ્રાફ્ટ તૈયાર કર્યો ત્યારે દેશના નામને લઈને જોરદાર ચર્ચા થઈ હતી.
આ ચર્ચા 18 નવેમ્બર 1949ના રોજ થઈ હતી. ચર્ચાની શરૂઆત બંધારણ સભાના સભ્ય એચવી કામથે કરી હતી. તેમણે આંબેડકર સમિતિના ડ્રાફ્ટ સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો જેમાં દેશના બે નામ હતા – ઇન્ડિયા અને ભારત.
કામથે કલમ-1માં સુધારાની દરખાસ્ત કરી હતી. કલમ-1 કહે છે- ‘ઇન્ડિયા ધેટ ઇઝ ભારત’. તેમણે પ્રસ્તાવ મૂક્યો કે દેશનું એક જ નામ હોવું જોઈએ. તેમણે ‘હિન્દુસ્તાન, હિન્દ, ભારતભૂમિ અને ભારતવર્ષ’ જેવા નામો સૂચવ્યા.
નામ સામે વાંધો ઉઠાવનારાઓમાં કામથ એક માત્ર નામ નહોતું. શેઠ ગોવિંદદાસે પણ તેનો વિરોધ કર્યો હતો. તેમણે કહ્યું હતું કે, ‘ઇન્ડિયા એટલે કે ભારત’ કોઈ દેશના નામ માટે સુંદર શબ્દ નથી. તેના બદલે આપણે ‘ભારત વિદેશી દેશોમાં ઇન્ડિયા તરીકે પણ ઓળખાય છે’ એવા શબ્દો લખવા જોઈએ. તેમણે પુરાણથી લઈને મહાભારત સુધીની દરેક વસ્તુનો ઉલ્લેખ કર્યો છે. ચીનના પ્રવાસી હ્યુએન ત્સાંગના લખાણોને ટાંકીને તેમણે કહ્યું કે દેશનું મૂળ નામ ‘ભારત’ છે.
મહાત્મા ગાંધીનો ઉલ્લેખ કરતા દાસે કહ્યું હતું કે તેઓ ‘ભારત માતા કી જય’ ના નારા સાથે દેશની આઝાદી માટે લડ્યા હતા. તેથી દેશનું નામ માત્ર ભારત હોવું જોઈએ.
ચર્ચા દરમિયાન, આંધ્રપ્રદેશના બંધારણ સભાના સભ્ય કે.વી. રાવે પણ બે નામો સામે વાંધો ઉઠાવ્યો હતો. તેમણે એવું પણ સૂચન કર્યું કે સિંધ નદી પાકિસ્તાનમાં હોવાથી તેનું નામ ‘હિન્દુસ્તાન’ હોવું જોઈએ.
બીએમ ગુપ્તા, શ્રીરામ સહાય, કમલાપતિ ત્રિપાઠી અને હર ગોવિંદ પંત જેવા સભ્યોએ પણ દેશનું નામ માત્ર ભારત રાખવાનું સમર્થન કર્યું હતું. તે દિવસે દેશના નામને લઈને કમલાપતિ ત્રિપાઠી અને ડૉ.બી.આર. આંબેડકર વચ્ચે ઉગ્ર ચર્ચા થઈ હતી.
ત્રિપાઠીએ કહ્યું હતું કે, ‘દેશ હજારો વર્ષોથી ગુલામીમાં હતો. હવે આ સ્વતંત્ર દેશ તેનું નામ પાછું મેળવશે. ત્યારે આંબેડકરે તેમને અટકાવ્યા અને પૂછ્યું, ‘શું આ બધું જરૂરી છે?’
જોકે, આ બધી ચર્ચામાં કોઈ ખાસ પરિણામ આવ્યું ન હતું. અને જ્યારે સુધારા માટે મતદાન થયું ત્યારે આ તમામ દરખાસ્તોનો પરાજય થયો હતો. અંતે માત્ર કલમ 1 અકબંધ રહી. અને આમ ‘ઇન્ડિયા ધેટ ઇઝ ભારત’ રહ્યું.
કઇ રીતે બદલાઇ શકે ઇન્ડિયાનું નામ ભારત –
બંધારણની કલમ 1 કહે છે, ‘ઇન્ડિયા, ધેટ ઇઝ ભારત, જે રાજ્યોનું સંઘ હશે.’ કલમ-1 ‘ઇન્ડિયા’ અને ‘ભારત’ બંનેને માન્યતા આપે છે.
હવે જો કેન્દ્ર સરકાર દેશનું નામ માત્ર ‘ભારત’ રાખવા માંગતી હોય તો તેણે કલમ 1માં સુધારો કરવા માટે બિલ લાવવું પડશે.
અનુચ્છેદ-368 બંધારણમાં સુધારો કરવાની મંજૂરી આપે છે. કેટલાક સુધારા સાદી બહુમતી એટલે કે 50% બહુમતીના આધારે કરી શકાય છે. તેથી કેટલાક સુધારા માટે 66% બહુમતી એટલે કે ઓછામાં ઓછા બે તૃતીયાંશ સભ્યોના સમર્થનની જરૂર છે.
કલમ-1માં સુધારો કરવા માટે કેન્દ્ર સરકારને ઓછામાં ઓછા બે તૃતીયાંશ બહુમતની જરૂર પડશે.
હાલમાં લોકસભામાં 539 સાંસદો છે. આથી કલમ-1માં સુધારો બિલ પસાર કરવા માટે 356 સાંસદોના સમર્થનની જરૂર પડશે. એ જ રીતે રાજ્યસભામાં 238 સાંસદો છે, તેથી ત્યાં બિલ પસાર કરવા માટે 157 સભ્યોના સમર્થનની જરૂર પડશે.
ક્યારે ક્યારે ઉઠી નામ બદલવાની માંગ
જોકે, ઘણા સમયથી દેશનું નામ બદલીને માત્ર ‘ભારત’ કરવાની અને ‘ઇન્ડિયા’ શબ્દને હટાવવાની માંગ કરવામાં આવી રહી છે. 2010 અને 2012માં કોંગ્રેસના સાંસદ શાંતારામ નાઈકે બે ખાનગી બિલ રજૂ કર્યા હતા. જેમાં તેમણે બંધારણમાંથી ભારત શબ્દ હટાવવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો.
વર્ષ 2015માં યોગી આદિત્યનાથે એક ખાનગી બિલ પણ રજૂ કર્યું હતું. જેમાં તેમણે બંધારણમાં ‘ઇન્ડિયા ધેટ ઈઝ ભારત’ને ‘ઈન્ડિયા ધેટ ઈઝ હિન્દુસ્તાન’થી બદલવાનો પ્રસ્તાવ મૂક્યો હતો.
દેશનું નામ માત્ર ભારત રાખવાની માંગ પણ સુપ્રીમ કોર્ટમાં ગઈ છે. માર્ચ 2016માં સુપ્રીમ કોર્ટે દેશનું નામ બદલીને ‘ઇન્ડિયા’ને બદલે માત્ર ‘ભારત’ કરવાની માંગ કરતી અરજીને ફગાવી દીધી હતી. તે સમયે તત્કાલિન મુખ્ય ન્યાયાધીશ ટીએસ ઠાકુરે કહ્યું હતું કે, ‘ઇન્ડિયા અને ભારત? તમે ભારત બોલાવવા માંગો છો તો બોલાવો, જો કોઇ ઇન્ડિયા કહેવા માંગ છે તો તેને ઇન્ડિયા કહેવા દો.
ચાર વર્ષ બાદ ફરી 2020માં આવી જ અરજી સુપ્રીમ કોર્ટમાં દાખલ કરવામાં આવી હતી. સુપ્રીમ કોર્ટે પણ આ અરજી ફગાવી દીધી હતી. અરજી ફગાવી દેતા તત્કાલિન મુખ્ય ન્યાયાધીશ એસએ બોબડેએ કહ્યું હતું કે, ‘ઇન્ડિયા અને ભારત, બંને નામ બંધારણમાં આપવામાં આવ્યા છે. દેશને બંધારણમાં પહેલેથી જ ભારત કહેવામાં આવ્યું છે.
